ภาพประกอบที่ 1 Sanjit Bunker Roy ผู้ก่อตั้ง Barefoot College
ที่มา: Barefoot College, 2025.
วิทยาลัยเท้าเปล่า (Barefoot College) มีวิวัฒนาการของแนวคิดมาจาก Barefoot Engineers เพื่อการพึ่งตนเอง เป็นองค์กรพัฒนาเอกชนที่จัดตั้งขึ้นโดย Sanit Bunker Roy ที่หมู่บ้าน Tilonia เขต Ajmer รัฐ Rajasthan ประเทศอินเดีย ซึ่งเป็นพื้นที่ยากจน ขาดแคลนการศึกษา น้ำสะอาด และไฟฟ้า เมื่อปี ค.ศ.1972 ภายใต้การดำเนินงานของ Social Work and Research Centre (SWRC) วิทยาลัยเท้าเปล่า เป็นศูนย์การอบรมที่ให้ความสำคัญต่อการพัฒนาความรู้และทักษะว่าด้วยการศึกษา การจัดการน้ำ การพัฒนาความสามารถของผู้หญิง การสื่อสาร และการจัดการพลังงานแสงอาทิตย์ โดยเน้นการเริ่มต้นจากกระบวนการเล็ก ๆ และการปรับปรุงนวัตกรรมที่ค่อย ๆ สะสมการเรียนรู้จากภาคปฏิบัติเพื่อนำไปสู่การจัดการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวัฒนธรรมให้เป็นต้นทุนของการเปลี่ยนผ่านที่มีพลัง
การดำเนินงาน
การดำเนินงานของ Barefoot College ของ Roy ดำเนินไปตามปรัชญาของมหาตมะ คานธี ว่าด้วยการจัดการเทคโนโลยีที่ให้ลดความยุ่งยากลง และกระจายอำนาจการใช้งานออกไปจากศูนย์กลางไปสู่การตัดสินใจของภาคสนามและคนจนในภาคชนบท เป็นการพัฒนาที่แตกต่างระหว่างการมุ่งสู่การอ่านออกเขียนได้กับการศึกษาเพื่อสร้างความเข้าใจต่อการใช้ประโยชน์ในชีวิตประจำวัน มุ่งสร้างการเข้าถึงและความเท่าเทียมของผู้หญิง และนำเอาความรู้ไปพัฒนาท้องถิ่นเป็นสำคัญ
การบริการด้านต่าง ๆ ของ Barefoot College เริ่มต้นจาก Barefoot Solar Engineer, Barefoot Dentists, Barefoot Doctors, Barefoot Teacher and More ที่เริ่มต้นในปี ค.ศ. 1972 ปัจจุบันได้ขยายเป็นบริการในด้านต่าง ๆ และขยายจากอินเดียไปยังพื้นที่อื่นทั่วโลก ภายใต้ Barefoot College International ที่ให้บริการจัดการทักษะและความรู้ในเรื่อง Water, Environment, Solar, Education, Livelihood, Health, and Communication ได้ให้บริการประชาชนไปมากกว่า 5,000 หมู่บ้าน 96 ประเทศ มีผู้เข้าถึงและได้รับประโยชน์จากบริการมากกว่า 10 ล้านคน และลดการปล่อยมลภาวะสู่สิ่งแวดล้อมคิดเป็น 1.1 พันล้านตันคาร์บอน
ตัวอย่างของความสำเร็จของการแก้ปัญหา
Water
ในปี 1980 Barefoot College ได้พัฒนา Female Barefoot Hand Pump Mechanic ซึ่งเป็นเครื่องมือดึงน้ำใต้ดินขึ้นมาใช้บริโภคอุปโภค เพราะแต่เดิมเครื่องมือเหล่านี้จะใช้งานได้เฉพาะแรงงานผู้ชาย อันเป็นผลทำให้การเข้าถึงน้ำและน้ำสะอาดของผู้คนในภาคชนบท ปัจจุบัน บริการนี้มีใช้ในพื้นที่ต่าง ๆ ของมลรัฐ Rajasthan, Jammu and Kashmir, Gujarat, and Madhya Pradesh ประกอบไปด้วย 1,735 เครื่อง มีช่างชุมชนที่ได้รับการอบรมสำหรับการดูแลและซ่อมบำรุง 1,766 คน มีประชาชนเข้าถึงน้ำสะอาดโดยตรง 60,000 คน จาก 530 หมู่บ้าน นอกจากนี้ยังมีระบบปั๊มสำหรับโรงเรียนอีก 671 โรง มีศูนย์เรียนรู้ 227 ศูนย์ จัดบริการในพื้นที่ชนกลุ่มน้อย 611 แห่ง ฯลฯ
นอกจากนี้ มลรัฐ Rajasthan ยังขุดบ่อน้ำเก็บน้ำฝนเพื่อการเกษตรเข้ามาใช้งานในปี ค.ศ. 1986 จำนวน 225 หมู่บ้าน เก็บน้ำ 525 ล้านลิตรต่อปี สำหรับประโยชน์ของประชาชนจำนวน 120,000 คน ขุดบ่อน้ำตื้น 45 บ่อ สำหรับรองรับน้ำ 20 ล้านลิตร เพื่อรองรับต่อการใช้ประโยชน์ของประชาชน 1,025 คน สร้างฝายน้ำล้น 15 แห่ง เพื่อเก็บน้ำ 150 ล้านลิตรให้ประชาชนได้ใช้ประโยชน์ 150,000 คน สร้างเขื่อนขนาดเล็กเพื่อเก็บน้ำ 4 เขื่อน เพื่อเก็บน้ำ 65 ล้านลิตร สำหรับประโยชน์ของประชาชน 48,000 คน การดำเนินงานตามโครงการเหล่านี้มีการจ้างงานประชาชน/ที่สร้างรายได้จากการจ้างงานไปถึง 80,000 ครอบครัว
Environment
Barefoot College มีพื้นที่สำหรับไม้และพืชท้องถิ่น 60,000 ชนิดที่เป็นที่ที่หมุนเวียนและรองรับการลดอุณหภูมิของโลก การปลูกต้นไม้และพืชท้องถิ่นที่หมุนเวียนเหล่านี้ เป็นคุณค่าและความเชื่อทางสังคมของชุมชนในพื้นที่ชนบท
ทุก ๆ 10 ชุมชนหมู่บ้าน ซึ่งจะมีประชาชนอาศัยโดยเฉลี่ย 2,200 ครัวเรือน จะมีการจัดการของ Barefoot College ที่นำเสนอให้มีการจัดการขยะร่วมกัน เพื่อลดปัญหาจากการเททิ้งหลุมและการเผา ในขณะที่ขยะเหล่านั้น ในแต่ละปีจะมีขยะเปียก 110 ตันที่นำไปใช้ผลิตปุ๋นอินทรีย์ได้ และมีขยะที่เป็นรีไซเคิลมากถึง 7.6 ตัน การจัดการสิ่งแวดล้อมในระดับชุมชนนี้ สามารถสร้างประโยชน์เชิงรุกต่อการจัดการได้โดยกระบวนการจัดการความรู้และเทคโนโลยีได้
Solar
Barefoot College เริ่มอบรมวิศวกรสำหรับพลังงานไฟฟ้าแสงอาทิตย์ใน 6 มลรัฐ ในปี ค.ศ. 2000 โดยได้รับทุนสนับสนุนจาก EU โดยจัดโปรแกรมขึ้นโปรแกรมหนึ่งเรียกว่า Solar Mamas เพื่อร่วมจัดการ
พลังงานไฟฟ้าในภาคครัวเรือนในพื้นที่ชนบท ที่มีการติดตั้งระบบแสงสว่าง ระบบควบคุม การออกแบบจอฉายสำหรับโรงเรียนภาคกลางคืน การใช้งาน IoT-based และการใช้งานอุปกรณ์ต่าง ๆ ฯลฯ นอกจากนี้ยังได้รับการสนับสนุนจากความร่วมมือระหว่างประเทศของรัฐบาลอินเดียในช่วงต่อมา จนทำให้อบรมช่างชุมชนที่เป็นผู้หญิงในภาคชนบท นอกจากนี้ยังได้อบรมช่างชุมชนให้กับผู้หญิง จำนวน 1,708 คน จาก 96 ประเทศ เพื่อสร้างไฟฟ้าให้มีบริการสำหรับครัวเรือนในชนบทจำนวน 75,000 ครัวเรือน ซึ่งคิดเปรียบเทียบเป็นการประหยัดการใช้น้ำมันไป 45 ล้านลิตร
Barefoot College ยังได้รับมอบภารกิจให้สนองตอบการจัดการไฟฟ้าสำหรับประชาชน 2,800 ครัวเรือนในเกาะต่าง ๆ ในมหาสมุทรแปซิฟิค 14 ประเทศ พื้นที่ห่างไกลของประเทศในแอฟริกากลางเช่น Senegal, Burkina Faso, Liberia and Tanzania นอกจากนี้ ยังมีการประสานงานจากโครงการของกิจการน้ำมันและก๊าซธรรมชาติให้อบรมผู้หญิง จำนวน 12 คน จากมลรัฐอัสสัมเพื่อจัดระบบพลังงานเพื่อใช้งานในหมู่บ้านห่างไกลในรัฐอัสสัมจำนวน 550 ครัวเรือน และขยายผลงานไปสู่การจัดตั้งศูนย์ขึ้นใหม่ที่สิกขิมอีกด้วย
Education
Barefoot College จัดให้มีอาสาสมัครเพื่อทำหน้าที่กระตุ้นและสนับสนุนให้มีการเรียนรู้ทั้งในเรื่องการอ่านออกเขียนได้และการใช้ประโยชน์ต่อชีวิตประจำวัน โดยอาสาสมัคร ไม่จำเป็นต้องจบการศึกษาที่มีวุฒิครู เพียงแต่มาร่วมอบรมเพื่อทำหน้าที่อาสาสมัครเพื่อกระตุ้นให้เข้าสู่ระบการศึกษา โดยเฉพาะอย่างยิ่งในการใช้เวลาภาคกลางคืน
ผลปรากฎว่า ครูอาสามากกว่า 14,000 คน ได้เข้ามาช่วยสนับสนุนการศึกษาของระบบ 40% ของผู้เข้าร่วมโครงการของ Barefoot College จบการศึกษาในระบบของรัฐและศึกษาต่อ รวมทั้งมีกิจกรรมการเรียนรู้ที่ต่างไปจากเด็กทั่วไป ในจำนวนนี้มากกว่า 99,000 คน หรือ 55% ที่ได้รับประโยชน์จากโครงการโดยตรงเป็นเด็กผู้หญิง
Livelihood
การสร้างอาชีพและรายได้จากการพัฒนาทักษะและความเชื่อมั่นที่มีต่องานฝีมือของตนเองที่ Barefoot College ได้จัดให้มีการดำเนินงานเพื่อการต่าง ๆ ขึ้น เช่น งานช่างไม้ (Woodwork) ที่ Barefoot College จัดตั้ง Hatheli’s woodwork section ในปี 1999 โดยจัดการเรียนการสอนนี้ในเวลาภาคค่ำ เพื่ออบรมงานช่างแกะสลัก เพื่อสนับสนุนธุรกิจสร้างบ้าน ได้ช่วยสร้างงานให้กับคนชายขอบ/นอกระบบและเด็กที่มีฝีมือและจินตนาการจากภาคชนบท ณ ปี 2023 มีผู้จบการอบรมนี้ไปแล้ว 70 คน
งานช่างหล่อ เป็นงานประเภทหนึ่งที่รัฐบาลอินเดียให้ทุนสนับสนุน เริ่มในปี 1986 โดยเฉพาะต้องการรองรับเยาวชนที่ออกจากระบบการศึกษา ไปเป็นการศึกษาระบบภาคค่ำ Barefoot College ได้ให้บริการงานโครงการนี้ให้กับนักเรียนที่ต้องหยุดเรียน 150 คน นักเรียนเหล่านั้น ปัจจุบันยังอยู่ในระบบการจ้างงานของโรงงานต่าง ๆ บางรายมีร้านบริการช่างของตนเอง มีผู้หญิง 6 คน ที่ฝึกอบรมด้าน Solar Cooker ได้นำเอาความรู้นั้นไปประยุกต์ใช้สำหรับงานแทรกเตอร์
การก้าวข้ามวรรณะและการกีดกันทางเพศสภาพ เช่น ประเด็นของคนที่มาจากวรรณะราชปุต (Rajput) ซึ่งเป็นวรรณะของนักรบ และผู้หญิงมุสลิมที่ต้องถูกเลือกปฏิบัติต่าง ๆ แต่ที่ Barefoot College จะกระตุ้นให้พวกเขาเหล่านั้นมีความมั่นใจในความสามารถของตนเองและใช้งานให้เกิดประโยชน์ เช่น งานฝีมือช่าง การห้ามสำหรับการเข้าถึงอาชีพต่าง ๆ ของผู้หญิงเหล่านี้ เป็นไปในลักษณะเดียวกับข้อห้ามของงานที่มีต่อกลุ่มดาลิต (Dalit Work) งานตามโครงการ Hatheli เป็นงานสร้างสรรค์และพัฒนาทักษะฝีมือช่าง การธนาคาร การบัญขี และการอ่าน งานช่างที่ประสบความสำเร็จของ Barefoot College คือ การอบรมสำหรับคนให้อ่านออกเขียนได้และกึ่งอ่านออกเขียนได้แต่สามารถทำงานเกี่ยวกับ Solar cookers and lanterns ได้ การจัดการนี้ ได้ทำให้หมู่บ้าน 1,146 แห่งของโลกมีไฟฟ้าใช้จากพลังงานแสงอาทิตย์
การมีทักษะฝีมือช่างแกะสลักของ Rukhsana จากหมู่บ้าน Sali ทำให้เธอมีความเชื่อมั่นและมีพลัง มีรายได้ที่พอสำหรับการใช้จ่ายในครัวเรือน เช่นเดียวกับ Pinky ที่มาจาก Dalit แต่เป็นเพราะงานฝีมือช่างที่ได้รับการอบรมจาก Barefoot College ทำให้เธอมีรายได้ที่เพียงพอที่จะดูแลพ่อที่ป่วยติดเตียงและน้องอีก 4 คนที่อยู่ในวัยเรียน พร้อมกันนั้น ยังได้รับการยอมรับจากผู้คนในสังคมอีกมิติหนึ่งด้วย (การยอมรับนี้ เท่ากับว่าชุมชนได้ก้าวข้ามความเชื่อเกี่ยวกับวรรณะไปแล้ว)
Health
เมืองทิโลเนีย (Tilonia) ซึ่งเป็นที่ตั้งโครงการของ Barefoot College ที่ได้จัดให้มีบริการทางการแพทย์โดยโรงพยาบาลขนาด 10 เตียง มีแพทย์ 3 นาย มีพยาบาล 1 คน มีนักพยาธิวิทยา 2 คน และหมอฟัน 1 คน เพื่อให้บริการวินิจฉัยโรคและรักษาพยาบาล พร้อมกับมีโครงการงานด้านป้องกัน และการจัดการความรู้ด้านโภชนาการ
Communication
เป็นงานบริการอีกแขนงหนึ่งที่ Barefoot College จัดให้มีการสื่อสารความรู้เพื่อสร้างความรู้ความเข้าใจ โดยเน้นให้การเข้าถึงเทคโนโลยีสมัยใหม่ทั้งวิทยุ ทีวี และอินเตอร์เน็ต Barefoot College ได้จัดให้มี Barefoot Communicators เมื่อ 40 ปีก่อน จำนวน 2,000 คน สำหรับเป็นเครื่องมือสื่อสารสำหรับงานพัฒนา ในปี 1981 การพัฒนาดังกล่าวได้สร้างนักการสื่อสารมากถึง 300,000 คน ครอบคลุมพื้นที่ 3,000 หมู่บ้านของอินเดีย สำหรับพื้นที่ในเมืองทิโลเนีย (Tilonia) ในรัศมี 15 กิโลเมตร ประชาชน 60,000 คน สามารถเข้าถึงการสื่อสารโดยสถานีวิทยุของเมือง
Lesson-learned
Barefoot College เป็นตัวอย่างของการขับเคลื่อนการพัฒนาและเปลี่ยนแปลงในพื้นที่ชุมชนฐานราก โดยบทบาทของ “องค์กรพัฒนาเอกชน” (Non-Government Organization: NGOs) ที่ขับเคลื่อนงานการพัฒนาในมิติทางเศรษฐกิจ การศึกษา และสาธารณสุข อันเป็นบทบาทของการทำงานแทนภาครัฐ (Shadow State) โดยมีหน่วยงานของภาครัฐทั้งในระดับมลรัฐ และรัฐบาลกลาง ได้ทำหน้าที่สนับสนุน รวมทั้งการประสานความร่วมมือหรือการสนับสนุนช่วยเหลือจากต่างประเทศ เช่น การทำหน้าที่อบรมผู้หญิงจากต่างประเทศในเรื่องช่างพลังงานไฟฟ้าแสงอาทิตย์ การทำงานของ Barefoot College นี้ นับได้ว่า เป็นองค์กรที่ก้าวล้ำบทบาทของรัฐทั้งในอินเดีย คือ รัฐราชสถาน (Rajasthan) และรัฐบาลกลางในการเข้าถึงและเป็นผู้นำในการแก้ปัญหาน้ำ ไฟฟ้า อาชีพ การศึกษา สิ่งแวดล้อม คุณภาพชีวิต และสาธารณสุข และในพื้นที่ต่างประเทศในการไปร่วมแก้ปัญหาของหมู่เกาะแปซิฟิก ประเทศในแอฟริกา และการอบรมช่างสตรี รวมทั้งการจัดการไฟฟ้าในพื้นที่ชายแดนอัสสัม-สิกขิม
ประเด็นสำคัญที่เป็นผลงานเชิงผลลัพธ์ของการทำงานที่นำไปสู่การแก้ไขปัญหาเชิงโครงสร้างของสังคม เช่น การกีดกันสตรีตามวรรณะของ Rajput มุสลิม และการกีดกันการเข้าสู่อาชีพใหม่ของ Dalit ตามผลของการพัฒนาทักษะฝีมือช่างแกะสลัก ช่างไฟฟ้าจากแสงอาทิตย์ และช่างอื่นตามการอบรมของ Barefoot College ที่นำไปสู่การยอมรับของสังคมในระดับชุมชน และการมีรายได้ที่เพียงพอต่อการเลี้ยงชีพ อันเป็นนัยที่ขยายผลต่อเนื่องหรือเป็นผลลัพธ์ของความสำเร็จในวิชาช่าง หรือการทำงานของ Barefoot College ที่เปลี่ยนโครงสร้างความสัมพันธ์ทางสังคมเกี่ยวกับวรรณะที่อินเดีย (และเป็นแนวทางของการแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำทางสังคม-ไม่ใช่การตรากฎหมาย/หรือการขับเคลื่อนทางการเมือง)
เรียบเรียงโดย
ดร.สุนทร คุณชัยมัง
สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนานวัตกรรมสังคม วิทยาลัยผู้นำและนวัตกรรมสังคม มหาวิทยาลัยรังสิต
พฤษภาคม 2568
Reference
Barefoot College. (2025). About. https://www.facebook.com/barefootcollegeTILONIA/about
TED Talks. (2011). Learning from a barefoot movement. https://www.ted.com/talks/bunker_roy_learning_from_a_barefoot_movement?language=enhttps://barefoot.college/
